Elektroniczne dyplomy oraz elektroniczne odwzorowania dyplomów. Rozwiązania stosowane na uczelniach w innych państwach

Rozporządzenie w sprawie studiów z 2018 r. dało możliwość prowadzenia dokumentacji toku studiów w formie papierowej (tradycyjnej), albo elektronicznej. Jednym z elementów prowadzenia dokumentacji toku studiów są dokumenty poświadczające ukończenie studiów – dyplom i suplement. Uczelnie zobowiązane są do wydania tych dokumentów w formie tradycyjnej, jednak coraz bardziej na znaczeniu zyskują e-dyplomy. Wynika to z kilku powodów:

• Przeciwdziałania fałszerstwom dyplomów poprzez zwiększenie bezpieczeństwa danych zawartych w e-dyplomie[1],
• Ułatwienia weryfikacji ukończonych studiów przez instytucje zewnętrzne (uczelnie, pracodawców),
• Ograniczenie biurokracji związanej tak z procesem przygotowywania dokumentów w formie papierowej, jak również z weryfikowaniem dyplomów na wniosek instytucji zewnętrznych (za zgodą weryfikowanego absolwenta).

Dodatkowym powodem jest zagrożenie epidemiczne wywołane pandemią COVID-19, którego jedną z konsekwencji jest dystans społeczny, a w przypadku Polski – zawieszenie prowadzenia zajęć i egzaminów w formie stacjonarnej oraz bezpośredniej obsługi studentów.

Dyplom elektroniczny powinien mieć dwie cechy, tj. odpowiednie zabezpieczenia, uniemożliwiające podrobienie go oraz możliwość weryfikacji. Dodatkowo wydająca go instytucja powinna mieć do uprawnienia do wydawania takich dokumentów. W porównaniu do dyplomu tradycyjnego, e-dyplom jest niematerialny (ze względu na zabezpieczenia pliku drukowanie tego dokumentu nie ma sensu), jednak może być odpowiednio zabezpieczony, a także możliwy do zweryfikowania (gdziekolwiek: w centralnej bazie zawierającej informacje o absolwentach. Może znajdować się ona na serwerze uczelni, instytucji rządowej, albo w systemach opartych na technologii blockchain, które są postrzegane jako bezpieczniejsze[2]).

Pojęcie e-dyplomu, czy dyplomu elektronicznego nie jest zdefiniowane w polskim prawodawstwie. W opracowaniu stosujemy je w dwóch ujęciach:

1. Plik, który jest elektronicznym odpowiednikiem wydawanego przez uczelnię dyplomu (podpisany PDF),
2. Elektroniczny odpis dyplomu zawierający informacje właściwe dla tego dokumentu (np. XML), jednak niekoniecznie wyglądający graficznie jak oryginalny.

Rodzaje dyplomów elektronicznych różnią się nie tylko swoimi funkcjonalnościami, ale przede wszystkim swoją architekturą i logiką. Uczelnie zagraniczne stosują zróżnicowane rozwiązania jeżeli chodzi o dyplomy elektroniczne, co wynika zarówno z uwarunkowań lokalnych, jak i rozwiązań dostępnych na poziomie państwowym. Poniżej przedstawiamy modele wdrożonych rozwiązań. Zdecydowaliśmy się na zaprezentowanie rozwiązań z krótkim opisem dotyczącym funkcjonalności oraz z podaniem odnośników do stron źródłowych uczelni i jednostek państwowych. Pomijamy zarazem projekty o zakresie szerszym niż dotyczącym tylko poświadczania wykształcenia, nawet jeżeli obejmują one swoim zakresem Unię Europejską – Europass Digital Credentials Infrastructure[3].

Elektroniczny odpowiednik dyplomu

Rozwiązanie to polega na tym, że uczelnia wydaje dyplom papierowy, a student dodatkowo może zawnioskować o dyplom elektroniczny. Wówczas niektóre elementy dyplomu są zastępowane swoimi elektronicznymi odpowiednikami. Zamiast podpisu właściwej osoby na wersji tradycyjnej jest to podpis elektroniczny, a zamiast pieczęci uczelni – pieczęć elektroniczna. Plik przyjmuje zazwyczaj format PDF, dzięki czemu podpisy można zweryfikować za pomocą Adobe Reader firmy Adobe, która dostarcza narzędzie pozwalające na weryfikowanie podpisów kwalifikowanych.

Plik, który jest dyplomem elektronicznym może być również skanem dyplomu tradycyjnego, który zostaje zapisany w formacie PDF i zabezpieczony pieczęcią uczelni, albo wygenerowany bezpośrednio z systemu. Innym dostępnym formatem może być XML, który umożliwia wprowadzenie danych, które można strukturyzować (co może przydać się przy tworzeniu zestawień zbiorowych z takich e-dyplomów). Taka praktyka funkcjonuje m.in. na Uniwersytecie Dorpackim w Estonii. Absolwent otrzymuje dyplom w postaci papierowej, który – jeżeli istnieje potrzeba – może zostać zeskanowany, a skan opatrzony podpisem kwalifikowanym. Podobne rozwiązanie wdraża w Polsce Szkoła Główna Handlowa w Warszawie.

Niektóre uczelnie oferują swoim absolwentom możliwość samodzielnego generowania zaświadczeń dotyczących toku studiów, czy suplementów. Na przykład Università di Bologna daje taką możliwość absolwentom, którzy logują się na swoje konto i mogą otrzymać wykazy zrealizowanych przedmiotów, czy suplement do dyplomu opatrzone podpisem elektronicznym zapewniającym ich wiarygodność. Studenci francuskiego SciencesPo mogą pobrać ze strony internetowej elektroniczną wersję swojego dyplomu i suplementu. Gdy pliki są gotowe, wówczas otrzymują e-maile wraz z wygenerowanym linkiem, pod którym mogą pobrać te dokumenty.

W Stanach Zjednoczonych uczelnie oferują swoim absolwentom możliwość uzyskania odpłatnie elektronicznego dyplomu w formacie bezpiecznego i weryfikowalnego pliku PDF. Każdy dyplom ma 12-cyfrowe zabezpieczenie, które umożliwia weryfikację tego dyplomu online. Ze względów bezpieczeństwa plików nie można drukować, albowiem tracą wówczas swoje zabezpieczenia. Usługa ta nazywa się CeCredential, a dyplom – CeDiploma. Korzysta z niej ponad 100 amerykańskich uczelni, w tym Stanford University czy Georgetown University. Usługa taka jest odpłatna – kosztuje zazwyczaj 10,95 USD. Aby zweryfikować dyplom, należy przepisać kod CeDiD oraz dwa pierwsze litery nazwiska. Tego typu rozwiązanie na polskim rynku proponują firmy takie jak Billion Group czy PCG Academia.

Centralne rejestry dyplomów

W niektórych państwach funkcjonują centralne rejestry zawierające dane dotyczące zrealizowanych efektów uczenia się przez absolwentów zarejestrowanych uczelni, z których można wygenerować elektroniczny odpis dyplomu i suplementu, albo uzyskać informację o tym, czy dany dyplom jest autentyczny. Zakres informacji zależy od tego, kto może o nie wnioskować. Jeżeli jest to posiadacz dyplomu – wówczas może zalogować się przez aplikację umożliwiającą mu dostęp do swoich danych zebranych przez różne państwowe urzędy i wygenerować poświadczenie ukończenia studiów. Jeżeli rejestr oparty jest na wyszukiwarce informacji, w którą każdy znający dane znajdujące się na dyplomie, może je wpisać i uzyskać stosowne informacje – wówczas zakres tych informacji ogranicza się do tego, czy dyplom o takim zestawie danych faktycznie istnieje w bazie.

Na przykład w Niderlandach możliwość taką gwarantuje obywatelom zamieszkującym w Niderlandach, jak i poza granicami królestwa, Ministerstwo Edukacji, Kultury i Nauki. Wchodząc na stronę Biura ds. Edukacji (Dienst Uitvoering Onderwijs)[4], należy się zalogować na stronę Biura za pomocą DigiD, czyli cyfrowego paszportu, który umożliwia obywatelom Niderlandów dostęp do różnych swoich danych. Bezpłatnie można zamówić odpis dyplomu w wersji elektronicznej, natomiast za opłatą możliwe jest uzyskanie odpisu w wersji drukowanej, która zostanie wysłana na adres zamawiającego. Zamówiony odpis różni się wizualnie od dyplomu, który absolwent otrzymuje od swojej uczelni, jednak zawiera te same informacje, natomiast gwarantem tego, że zawiera prawdziwe dane jest ministerialne biuro.

Podobne rozwiązanie funkcjonuje we flamandzkiej części Belgii. Tam odpisy wszystkich dyplomów ukończenia nauki uzyskane od roku akademickiego 1999/2000 są gromadzone w Bazie zaświadczeń dotyczących nauki i kwalifikacji (LED, Leer- en ErvaringsbewijzenDatabank). Zawiera ona dane ze wszystkich dokumentów poświadczających zrealizowanie efektów uczenia się wydawanych przez flamandzkie instytucje. Do bazy można się zalogować za pomocą elektronicznego dowodu tożsamości, a także poprzez rządowy token, czy SMS. Zalogowany użytkownik ma dostęp wyłącznie do swoich zaświadczeń i certyfikatów. Rejestr prowadzi Agencja ds. Szkolnictwa Wyższego, edukacji dorosłych, kwalifikacji i stypendiów naukowych przy Flamandzkim Ministerstwie Edukacji i Szkoleń.

Państwem, które oferuje obywatelom dostęp do swoich dokumentów ukończenia studiów online jest Ukraina. Na stronie prowadzonej przez Ministerstwo Oświaty i Nauki Ukrainy – elektronicznej bazie na temat edukacji (Єдина Державна Електронна База з питань Освіти). Aby znaleźć stosowny dokument, należy podać dane osobowe oraz serię i numer dokumentu. W Rosji rejestr świadectw dotyczących nauki prowadzi Federalna Służba Nadzoru Edukacji i Nauki. Aby uzyskać informacje na temat danego dyplomu, należy podać nazwę instytucji, która dyplom wydała, nazwisko posiadacza, serię i numer dyplomu oraz datę jego wydania. W ten sposób możliwe jest uzyskanie informacji na temat tego, czy taki dyplom faktycznie istnieje i czy wpisane dane się zgadzają. Na tej samej zasadzie udostępniane są informacje o dyplomach doktorskich, które znajdują się w osobnej bazie.

Centralny rejestr dyplomów wprowadzono także we Francji. Pod adresem diplome.gouv.fr prowadzonym przez francuskie Ministerstwo Edukacji i Młodzieży możliwy jest dostęp do najróżniejszych świadectw ukończenia poszczególnych stopni edukacji, w tym szkół wyższych. Absolwent uczelni loguje się poprzez serwis FranceConnect i uzyskuje dostęp do elektronicznych odpisów swoich świadectw. Co więcej, aby zweryfikować, czy przedstawiony przez niego dokument jest autentyczny, może podać osobie trzeciej ośmioznakowy klucz identyfikacyjny. W ten sposób możliwy jest dostęp do dokumentu bez potrzeby logowania się na konto jego właściciela, a zarazem potwierdzenie jego autentyczności.

W Indiach Uniwersytecka Komisja Grantowa założyła Narodowe Akademickie Repozytorium (National Academic Deposidory, NAD), w którym znajdują się informacje o dyplomach z ponad 750 uniwersytetów. Aby móc wprowadzić dane do NAD uczelnie podpisują umowę. Za wprowadzane dane odpowiadają uczelnie, stąd osoby wprowadzające je powinny złożyć podpis elektroniczny. Dane dotyczące ukończonych studiów są następnie łączone z elektronicznym numerem identyfikacyjnym absolwentów. Logując się do NAD absolwent może pobrać poświadczone elektronicznie zaświadczenie potwierdzające ukończenie studiów. Może również autoryzować instytucję zewnętrzną do sprawdzania swoich danych w systemie.

Warto dodać, że w niektórych przypadkach rejestry prowadzone są przez poszczególne uczelnie. Na przykład szwajcarska École polytechnique fédérale de Lausanne oferuje możliwość sprawdzenia dyplomu online, jeżeli tylko zna się imię i nazwisko oraz numer dyplomu absolwenta. Podobne rozwiązanie wprowadził w 2017 r. niemiecki Universität Göttingen – studenci otrzymywali od uczelni dyplom w postaci pliku PDF, zawierający link, który umożliwia weryfikację jego autentyczności. Dyplomy można ponadto zweryfikować wpisując numer dyplomu i hasło podane na papierowej wersji.

Uniwersytet w Bazylei, wydaje swoim absolwentom nie tylko elektroniczne dyplomy, ale również oferuje możliwość ich weryfikacji online przy pomocy technologii blockchain. W tym celu Centrum Innowacyjnych Finansów, jedna z jednostek uniwersytetu rozpoczęła współpracę ze szwajcarskim Fintechem Proxeus. Uniwersytet wykorzystuje Etherum – jedną z największych sieci blockchain, która umożliwia każdemu użytkownikowi zweryfikowanie dyplomu, o ile tylko zna jego kod. Etherum jest publiczną platformą blockchain, co oznacza, że każdy może dodawać do łańcucha nowe informacje. Warto pamiętać, że informacje nie są z natury prawdziwe, tylko dlatego, że są przechowywane w blockchain. Uniwersytet posiada klucz kryptograficzny, który opiera się na części publicznej i prywatnej – to, co zostało zakodowane kluczem prywatnym może być odkodowane kluczem publicznym i odwrotnie. Znając zatem publiczny klucz uniwersytetu, można zweryfikować autentyczność poszczególnych dyplomów, które zostały przez niego wydane.

Rodzaje partnerstwa

W przeciwieństwie do elektronicznego odpowiednika dyplomu, omówione w niniejszej części e-dyplomy mają inny sposób zabezpieczenia autentyczności. Polega ona nie tyle na opatrzeniu pliku podpisem kwalifikowanym, czy pieczęcią elektroniczną, ale na możliwości weryfikacji jego autentyczności online. Wdrażanie systemów oferujących weryfikację dyplomów odbywa się na różne sposoby, choć technologicznie podstawą jest za każdym razem technologia blockchain. W zależności od przyjętej strategii i możliwości można wyróżnić dwie zmienne:

1. Kto podejmuje działania w zakresie utworzenia systemu weryfikacji e-dyplomów (uczelnia, albo instytucja państwowa).
2. Kto dostarcza technologię (samodzielnie jednostka podejmująca działania, firma zewnętrzna, albo instytucja państwowa).

Przykłady poszczególnych rozwiązań można znaleźć w różnych państwach.

W Malezji Ministerstwo Edukacji, po konsultacji z Radą Dziekanów ICT, uruchomiło e-Scroll, aplikację opartą na technologii blockchain. Weryfikacja dyplomu możliwa jest za pomocą kodu QR. Obecnie wykorzystywana jest technologia blockchain dostarczana przez firmę zewnętrzną NED, jednak równolegle Ministerstwo Edukacji założyło wraz z sześcioma malezyjskimi uniwersytetami publicznymi konsorcjum, którego celem jest rozwój aplikacji opartych na technologii blockchain. W Singapurze absolwenci, obok dyplomów drukowanych uzyskują również elektroniczne certyfikaty OpenCert. Jest to wspólny projekt firmy SkillsFuture Singapore, Rządowej Agencji Technologicznej, Ministerstwa Edukacji oraz Politechniki Ngee Ann. Certyfikaty OpenCert otrzymują wszyscy absolwenci uczelni singapurskich od 2019 r. W Korei Południowej jedna z politechnik – Uniwersytet Nauki i Technologii w Pohang – zdecydowała się na wydanie wszystkim swoim absolwentom dyplomów elektronicznych. Każdy student uzyska kod QR przesłany na jego adres email, pod którym będzie mógł pobrać z Internetu swój dyplom. Certyfikat poświadczający dyplom jest wygenerowany za pomocą broof (z ang. Blockchain + proof), który opracowała koreańska firma IconLoop.

W Chinach potwierdzaniem kwalifikacji uzyskanych w toku edukacji zajmuje się chińskie Centrum Kariery i Informacji Studentów Szkolnictwa Wyższego, która funkcjonuje przy Ministerstwie Edukacji. Zajmuje się ona zarówno kwestiami administracji rekrutacją i obsługą toku studiów, a także weryfikacją dokumentów dotyczących ukończenia studiów. Absolwent uzyskuje raport weryfikacyjny, którego autentyczność można potwierdzić online podając numer raportu oraz numer certyfikatu, którego ten raport dotyczy. Raport zawiera kod QR oraz adres, pod którym można zweryfikować jego autentyczność.  Użytkownik systemu (a jest ich 10 mln) ma ponadto dostęp do zaświadczeń dotyczących swojego wykształcenia.

Tunezyjski Uniwersytet Kartaginy zabezpiecza dyplomy za pomocą rozwiązania TN CEV 2D-Doc, opracowanego w porozumieniu z Narodową Agencją Certyfikacji Elektronicznej. Na dyplomach umieszczany jest kod QR, który zapewnia integralność i autentyczność dyplomów. Ważność pieczęci elektronicznej sprawdzana jest za pomocą aplikacji skanującej kod QR – wyświetli ona dane, które powinny odpowiadać tym, zapisanym na papierowej wersji dyplomu. W Turcji aplikację CertifyIST umożliwiającą weryfikację dyplomów opracowano na Uniwersytecie Bahçeşehir. Aplikacja CertifyIST oparta jest na infrastrukturze blockchain open-source. Umożliwia użytkownikom pobranie zaświadczeń dotyczących ich wykształcenia od szkoły podstawowej po doktorat. Zamówione dokumenty są dostępne na platformie online przez określony czas, a link do nich wysyłany e-mailem do użytkownika. Pobrane dokumenty opatrzone są kodem QR, który można przekazywać osobom trzecim do weryfikacji wiarygodności dokumentu.

Z kolei w Brazylii projekt wprowadzenia aplikacji opartej na blockchain służącej do potwierdzania dyplomów wdraża Universidade Federal da Paraíba, a finansuje działająca przy Ministerstwie Nauki, Technologii, Innowacji i Komunikacji Narodowa Sieć ds. Edukacji i Badań (Rede Nacional de Ensino e Pesquisa) zajmująca się informatyzacją sektora szkolnicta wyższego. W Meksyku elektroniczne dyplomy oferowane są na Tecnológico de Monterrey. Przed październikiem 2018 r. uzyskanie dyplomu ukończenia studiów od momentu graduacji trwało od 6 do 12 miesięcy, co wynika z procedury poświadczania dyplomu, która obejmuje także dostarczenie dyplomów do Sekretariatu Edukacji Publicznej – instytucji działającej na poziomie federalnym, która zajmuje się nadzorem nad sektorem edukacji i szkolnictwa wyższego w Meksyku. Wprowadzenie e-dyplomów zrealizowano dwuetapowo, obejmując najpierw siedem uczelni pilotażowo, a po pół roku – wszystkie meksykańskie uczelnie. Studenci uzyskują plik XML, który jest podpisywany przez uczelnię oraz Sekretariat, a cały proces wydawania dokumentu został skrócony do 2 tygodni[5]. Dyplomy można pobierać ze strony rządu meksykańskiego, jak również je weryfikować, ponieważ mają kod QR i kod znakowy. Ponadto od 2019 r. Meksyk wprowadził dodatkowe zabezpieczenia dyplomów za pomoca technologii blockchain.

W Królestwie Bahrajnu, Uniwersytet Bahrajński korzysta z Blockcerts, rozwiązania Leaning Machine i Massachusets Institute of Technology. Studenci studiów podyplomowych, a następnie innych trybów Uniwersytetu Bahrajńskiego będą mogli weryfikować swoje osiągnięcia online za pomocą tego systemu opartego na technologii blockchain. Idea ta współgra z Wizją Ekonomiczną 2030 królestwa, w myśl której państwo ma budować swoją konkurencyjność na nowoczesnych rozwiązaniach technologicznych. Mieszczący się w Zjednoczonych Emiratach Arabskich Brytyjski Uniwersytet w Dubaju był pierwszą uczelnią oferującą swoim absolwentom możliwość zweryfikowania uzyskanych kwalifikacji online za pomocą technologii blackchain – weryfikacji dokonuje się za pomocą kodu na dyplomie, który należy zeskanować pod adresem dostępnym na stronie uczelni. Uczelnia ta wraz z Dubajskim Centrum Blockchain zawiązała partnerstwo z Uniwersytetem w Nikozji w celu współpracy nad rozwojem technologii blockchain i wymiany doświadczeń. Należy dodać, że technologia blockchain jest jednym z kluczowych obszarów rozwoju Zjednoczonych Emiratów Arabskich, w efekcie której do 2021 r. połowa operacji wykonywanych przez rząd ma się odbywać poprzez platformę blockchain, co ma zredukować liczbę dokumentów papierowych o 398 mln i doprowadzić do oszczędności 11 mld AED i 77 mln roboczogodzin.

Wnioski

Aby opracować strategię dla Polski dotyczącą wprowadzenia e-dyplomów, należy odpowiedzieć sobie na kilka pytań:

• Powszechność: Jeżeli e-dyplom miałby być oferowany dla każdego absolwenta uczelni w Polsce, wówczas powinien to być projekt realizowany na poziomie państwowym i kierowany centralnie (model holenderski, belgijski, indyjski, czy rosyjski). Jeżeli miałby być dostępny dla wybranych absolwentów, wówczas sposób wytwarzania e-dyplomów zależałby i leżał w gestii poszczególnych uczelni (model amerykański, model estoński).
• Jednostka finansująca: państwo (to będzie najbardziej efektywny finansowo model, np. jak w Belgii), czy każda uczelnia z osobna (czyli de facto państwo, bo uczelnie są finansowane przez państwo, np. jak w USA, z tym że tam jest dużo uczelni niepublicznych). Jeśli będzie to inicjatywa na szczeblu państwowym, to jest szansa na rozwiązanie zapewniające równość szans wszystkich absolwentów i racjonalizację kosztów. Warto pamiętać, że rozwiązania oparte na blockchain nie są za darmo, zwykle wprowadzenie/pobranie dokumentu kosztuje.
• Miejsce gromadzenia: centralna baza danych o dyplomach (model ukraiński), albo e-dyplomy w technologii blockchain – publiczny, albo prywatny (model szwajcarski).
• Zakres danych: dane pełne – absolwent otrzymuje plik z e-dyplomem (model niderlandzki), albo z systemu pozyskiwana jest wyłącznie informacja o tym, że dany dyplom istnieje (model ukraiński).
• Realizatorzy: uczelnie w porozumieniu z krajowymi firmami informatycznymi (model koreański), uczelnie w porozumieniu z zagranicznymi firmami informatycznymi (model bahrajński), państwo (model brazylijski), konsorcjum uczelni, firm prywatnych i instytucji państwowych (model singapurski).
• Kompleksowość: e-dyplom jako osobny system służący wyłącznie do dyplomów (model tunezyjski), albo jako element szerszego wirtualnego profilu obywatela, w którym ma on dostęp do różnych swoich dokumentów (model francuski, niderlandzki).

Analizując dostępne na świecie rozwiązania można zastanowić się nad wyborem właściwej drogi dla polskich e-dyplomów, przyjmując że będzie ona powszechna, a nie jak dotąd – polegała na sfragmentaryzowanych działaniach pojedynczych firm, czy uczelni. Mógłby się on składać z kilku etapów:

1. Wydawanie e-dyplomów przez instytucje, które je wystawiają, bezpośrednio swoim absolwentom (z kolei absolwent może przekazywać je tam, gdzie dokument jest potrzebny).
2. Centralna możliwość weryfikacji dyplomów, ułatwiająca rekrutację poprzez potwierdzanie autentyczności informacji zawartych w nich dla instytucji zewnętrznych (np. pracodawcy).
3. Opracowanie systemu, który oferowałby możliwość pobierania przez studenta e-dyplomów i możliwość ich weryfikacji (choć technologicznie są to dwa różne procesy) w jednej z dwóch form:
• Poprzez strony uczelni (co wiązałoby się z koniecznością wprowadzenia przez nie odpowiednich zabezpieczeń).
• Poprzez centralny serwis państwowy, do którego dane przekazywałyby wszystkie podmioty prowadzące studia wyższe. Wówczas zabezpieczenia, technologia i obsługa takiego serwisu leżałyby po stronie instytucji państwowej.
4. Połączenie e-dyplomów z login.gov.pl. Wówczas tego typu rozwiązanie z pewnością przełożyłoby się na wzrost zainteresowania założeniem profilu w tym serwisie, a tym samym ułatwiło wprowadzania innych e-usług na masową skalę. Być może docelowo można by połączyć e-dyplomy z innymi elementami wirtualnej tożsamości Polaków.

* * *

Za pomoc w zbieraniu materiałów i krytyczną lekturę dziękuję Wioletcie Braun, Marii Cywińskiej, Oldze Pankiv i Ewie Wiśniewskiej.